Etnografia

Etnografia województwa kujawsko-pomorskiego jest niezwykle ciekawa i barwna ponieważ ludność naszego regionu pod względem etnograficznym jest niezwykle bardzo zróżnicowana. Ziemię Kujaw i Pomorza zamieszkują bowiem: Kujawiacy, Dobrzyniacy, Chełminiacy oraz częściowo: Krajniacy, Borowiacy, Kociewiacy, Pałuczanie i Wielkopolanie. Na północy żyją ludy związane z gospodarką leśną, na południu, gdzie ziemie o wiele bardziej urodzajne, związane z rolą. Wskutek wpływów kulturowych i gospodarczych sąsiednich regionów (Wielkopolska, Mazowsze, Pomorze Gdańskie), wielokrotnej zmiany granic politycznych, administracyjnych, germanizacji i rusyfikacji w XIX wieku oraz wymiany ludności, granice etnograficzne z upływem czasu przesuwały się lub niekiedy nawet zacierały pomiędzy dwoma obszarami kulturowymi stając się tylko umownymi.

Kujawy, zamieszkane przez Kujawiaków, są regionem położonym między Wielkopolską, Pomorzem, Ziemią Dobrzyńską i Mazowszem, obszar najbliższy kulturowo Wielkopolsce. Geograficznie rzecz ujmując Kujawy to kraina historyczna położona między górną Notecią, Gopłem a lewym brzegiem Wisły (od ujścia Skrwy na południu po ujście Wdy na północy). Stolicą Kujaw była Kruszwica, a później Włocławek (po przeniesieniu stolicy biskupstwa w I poł. XII w.). Prócz wspomnianej już Kruszwicy, inne ważne miasta Kujaw to: Brześć Kujawski, Gniewkowo, Koronowo, Pakość, Solec Kujawski, Strzelno i Radziejów. Region ten dzieli się na Kujawy Zachodnie ze stolicą w Inowrocławiu i Kujawy Wschodnie ze stolicą we Włocławku. Kujawami Północnymi bywa natomiast określany powiat bydgoski. Duże połacie centralnych Kujaw zajmują czarne ziemie – jedne z najbardziej urodzajnych gleb w Polsce. Do bogactw naturalnych należy także sól kamienna, wydobywana w okolicach Inowrocławia i Ciechocinka.
Kujawy są odrębną krainą etnograficzną o oryginalnej kulturze ludowej, stroju, gwarze, zdobnictwie, pieśni i tańcach. W zachodniej części regionu widoczne są wpływy Wielkopolski, a we wschodniej – Mazowsza. Granica Kujaw historycznych i etnograficznych pokrywała się w przybliżeniu do końca XVIII wieku. Jednakże już w XVI-XVII wieku na tzw. Kujawach Północnych (okolica Bydgoszczy, Fordonu, Solca i Koronowa) intensywne kontakty handlowe i rodzinne z kupiectwem Gdańska, miastami i folwarczną szlachtą Wielkopolski i Pomorza (spławny handel zbożowy i solny) zaważyły o tym, że mieszczaństwo i szlachta tych okolic zaczynały myśleć w kategoriach, które przekraczały wąski krąg zagadnień jednego regionu, czy krainy. Po rozbiorach Polski wskutek zmian granic politycznych, osadnictwa niemieckiego i germanizacji oraz wpływów kulturowych sąsiednich regionów następował stopniowy zanik poczucia kujawskiej przynależności regionalnej wśród mieszkańców okolic Koronowa, Bydgoszczy, Łabiszyna i Barcina, a także na południowym i wschodnim pograniczu dzielnicy z Wielkopolską i Mazowszem (Gostynin, Kutno, Koło, Sompolno).

Ziemia Chełmińska, którą zamieszkują Chełminiacy, to jednostka terytorialna dawnej Polski, do której początkowo zaliczano obszar leżący w łuku Wisły pomiędzy jej prawym, wschodnim brzegiem a Drwęcą na południu i Osą aż do jej ujścia na północy. Dwa główne i najstarsze (prawa miejskie 1233 r.) miasta Ziemi Chełmińskiej to położone nad Wisłą Chełmno – od którego pochodzi nazwa regionu i Toruń. Większe miasta: Toruń, Grudziądz, Brodnica, Chełmno, Golub-Dobrzyń, Chełmża, Wąbrzeźno, Nowe Miasto Lubawskie, Lubawa i Lidzbark. Ziemia Chełmińska jest najbogatszym w zabytki regionem województwa kujawsko-pomorskiego. Kultura ludowa Chełminiaków jest zbliżona jednocześnie do kujawskiej, kociewskiej i dobrzyńskiej. Razem z Kujawiakami i Dobrzynianami mówią oni gwarą kujawską dialektu wielkopolskiego. Obecnie kulturę i sztukę ludową m.in. Ziemi Chełmińskiej prezentuje Muzeum Etnograficzne w Toruniu wraz z Parkiem Etnograficznym.

Ziemia Dobrzyńska, zamieszkiwana przez Dobrzyniaków, to jednostka terytorialna w dawnej Polsce, obejmująca tereny dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego, rozciągająca się na północny-wschód od Włocławka, między rzekami: Wisłą (na południu i południowym-zachodzie), Drwęcą (na północy i północnym-zachodzie) i Skrwą (na wschodzie). Patrząc na mapę, dla ułatwienia możemy powiedzieć, że Ziemia Dobrzyńska znajduje się na południowy-wschód od Ziemi Chełmińskiej. Największe miasta to Rypin, Lipno, Dobrzyń nad Wisłą, Skępe, Górzno. Od poł. XIII wieku stopniowo włączano Ziemię Dobrzyńską do Kujaw, stąd powiązania etnograficzne z Kujawami w postaci gwary i elementów budownictwa ludowego. Istnieją jednak też odrębności, przede wszystkim w strojach ludowych, które niestety zaginęły w początkach XX wieku (kilka lat temu podjęto próbę zrekonstruowania stroju dobrzyńskiego). W dalszym ciągu zachowały się natomiast niektóre obrzędy, różnicujące Ziemię Dobrzyńską od Kujaw. Razem z Kujawiakami i Chełminiakami mówią gwarą kujawską dialektu wielkopolskiego.

Kociewie, który zamieszkują Kociewiacy, to region etniczno-kulturowy we wschodniej części Borów Tucholskich, położony w dorzeczu Wierzycy i Wdy, na lewym brzegu Wisły. Ze względu na to, że przynależność terenów do tego obszaru jest definiowana na podstawie kryteriów etnicznych oraz językowych (gwarowych) dotyczących zamieszkującej je ludności, to granice tego terytorium są płynne. Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać. Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla. Napływ polskich kolonistów na tereny zamieszkane wcześniej przez kaszubskich Pomorzan spowodował ukształtowanie się gwar Kociewia.
Kociewie zamieszkuje ok. 300 000 mieszkańców. Stolicą Kociewia jest Starogard Gdański, natomiast największym miastem regionu jest Tczew. Kociewie posiada swoją własną gwarę. Od 2003 roku Kociewie ma do dyspozycji swój własny herb i hymn, którego słowa są autorstwa nieżyjącego już ks. Bernarda Sychty.
Inne miasta Kociewia to: Tczew, Starogard Gdański, Świecie, Pelplin, Gniew, Skarszewy, Nowe i Skórcz.

Bory Tucholskie są najbardziej zalesionym obszarem województwa kujawsko-pomorskiego. Borowiacy Tucholscy to zwarta grupa etnograficzna mieszkańców północno-środkowej części Borów Tucholskich pochodzenia kaszubskiego.
Główne miejsca zamieszkania Borowiaków to okolice Czarnej Wody, Osiecznej, Osówka, Szlachty, Śliwic i Cekcyna. Borowiacki obszar etnograficzny graniczy z obszarem kociewskim na wschodzie, z kaszubskim na północnym-zachodzie i krajeńskim na południu, aczkolwiek trzeba pamiętać o tym, że Borowiacy Tucholscy dawniej również mówili po kaszubsku (w północnej części pow. tucholskiego i w pd. części pow. chojnickiego jeszcze na początku XX wieku). Ze zmieszania cech pomorskich (kaszubskich) i (wielko)polskich powstało to co obecnie określamy gwarą borowiacką, która w przeszłości była jednakże tylko jedną z gwar języka kaszubskiego. Obecnie gwara ta istnieje tylko szczątkowo wśród najstarszej ludności. W przeszłości obszar zamieszkania Borowiaków przeplatał się z obszarem zamieszkanym przez ludność zwaną Kosznajdrami zamieszkującą obszar zwany Kosznajderią, posługującą się gwarą kosznajderską języka dolnoniemieckiego, a z wyznania będąc przeważnie ludnością katolicką co ułatwiało małżeństwa z katolickimi Borowiakami.
Borowiacy (podobnie jak i inne grupy etnograficzne wschodniej części Pomorza) oparli się zjawisku silnej germanizacji na obszarze Pomorza Gdańskiego w XIX i na początku XX wieku niemniej w gwarze spotkać można słówka wywodzące się z niemieckiego. Kultywuje się tu nadal swoistą i odrębną kulturę regionalną (pieśni, tańca i gwary).
Borowiacy w zwartej masie zamieszkują powiat tucholski oraz przyległe tereny sąsiednich powiatów: gminę Czersk z borowiackimi Rytlem i Łęgiem w powiecie chojnickim, gminę Osieczna z borowiackimi Szlachtą, Osówkiem i Wdą w powiecie starogardzkim oraz gminy Lniano i Świekatowo w powiecie świeckim.

Kosznajderia, którą zamieszkiwali Kosznajdrzy to chyba najmniej znana grupa etnograficzna w naszym województwie. Kosznajderią nazywano tereny położone w trójkącie Chojnice - Tuchola - Sępólno Krajeńskie zasiedlone w XIV-XV wieku przez ludność niemiecką wyznania rzymskokatolickiego, sprowadzoną głównie z okolic Osnabrück (Dolna Saksonia, Westfalia) przez Zakon Krzyżacki. W połowie XIV wieku Pomorze było słabo zasiedlone przez ludność słowiańską. Kiedy przybyli tu Krzyżacy znaleźli idealny obszar na założenie tu wsi czynszowych czy rycerskich. Teren był tu bezleśny, z żyznymi czarnoziemami, otoczony bujnymi i bogatymi we wszelakie dobra borami. Do dziś w rejonie tym mieszkają osoby o typowo Kosznajderskich nazwiskach takich jak: Behrendt, Hoppe , Musolf, Nelke, Ortmann, Pankau, Rhode, Rink, Rosentreter, Scheffler, Schreiber, Senske czy Wegner. O Kosznajdrach wydana została publikacja autorstwa prof. Włodzimierza Jastrzębskiego zatytułowana: „Kosznajderia - kraina i ludzie między Chojnicami a Tucholą (XV-XX w.)”, Bydgoszcz-Tuchola 2003.

Krajna, na której mieszkają Krajniacy to kraina historyczna w Polsce, pierwotnie zamieszkana przez plemiona germańskie, początkowo część Pomorza, w I poł. XII wieku przyłączona do państwa Polan, następnie do państwa zakonu krzyżackiego, od 1314 przynależąca do województwa kaliskiego i stąd najczęściej uznawana za część Wielkopolski. W okresie zaboru pruskiego stanowiła część ówczesnej pruskiej prowincji Prusy Zachodnie. W okresie międzywojennym wschodni obszar Krajny, który wszedł w skład państwa polskiego, wchodził w skład województwa pomorskiego - część północna (od 1938 całość) i województwa poznańskiego - część południowa. Zachodni obszar Krajny, który pozostał w granicach Niemiec przynależał administracyjnie do Marchii Granicznej Poznańsko-Zachodniopruskiej, a od 1938 do prowincji pomorskiej. Nazwa Krajna pochodzi od historycznego położenia tego regionu na rubieży, na krańcu państwa Polan. Krajna ma swoją kulturę (południe Krajny charakteryzuje się znacznymi wpływami Wielkopolski, natomiast północ - Kaszub) i gwarę (rzadko spotykaną). Powstała ona poprzez nałożenie się na pomorski (kaszubski) substrat językowy cech dialektu wielkopolskiego, jak również zapożyczeń z języka dolnoniemieckiego. Muzeum Kultury Ludowej w Osieku nad Notecią, gromadzi eksponaty związane z kulturą regionu, zwłaszcza zabytki architektury wiejskiej z: Krajny, Pałuk i Puszczy Noteckiej.

Pałuki, które zamieszkują Pałuczanie to kraina historyczna w północno-wschodniej Wielkopolsce, część historycznej ziemi kaliskej. Termin Pałuki wywodzi się prawdopodobnie od wyrazu łuk, łęk, łęg, oznaczającego trawiastą nizinę pomiędzy gruntami ornymi lub od łukowatego kształtu niewielkich, ale wszechobecnych w tym rejonie wzniesień. na północy Pałuki odgranicza od Krajny rzeka Noteć, na wschodzie Pałuki odgranicza od Kujaw również Noteć, na południu Pałuki oddziela od reszty ziemi kaliskiej Jezioro Chomiąskie Jezioro Gąsawskie oraz rzeka Wełna począwszy od Jeziora Rogowskiego, na zachodzie Pałuki oddzielają od ziemi poznańskiej (w przybliżeniu) rzeki: Rudka, Tyśmienica oraz Margoninka. Ciekawostką jest, że o miano stolicy Pałuk konkurują aż trzy miasta a mianowicie: Kcynia, Szubin i Żnin. Zadziało się tak dlatego, że Pałuki nigdy nie były odrębną prowincją administracji państwowej dlatego nigdy w historii nie istniała uzasadniona potrzeba określania stolicy tej ziemi. O wadze miast w regionie decydował zmieniający się podział administracyjny państwa, wpływowość obywateli miast lub też po prostu wielkość tychże miast.

Trochę statystyki. W województwie kujawsko-pomorskim mamy 144 gminy, w tym: 17 gmin miejskich, 35 gmin miejsko-wiejskich i 92 gminy wiejskie. W województwie jest 2255 sołectw i 3627 wiosek. Tereny wiejskie w kujawsko-pomorskim zamieszkuje 812 400 osób co stanowi 39,26% co zresztą nie wyróżnia nas jakoś specjalnie na tle całego kraju (dla porównania średnia dla Polski wynosi 39,1%). Lesistość województwa wynosi 23,2%. Najbardziej zalesione gminy to: Osie 69% i Cekcyn 68%, które znajdują się w Borach Tucholskich, najmniej natomiast Izbica Kujawska 3% i Lubraniec 4%.