Kolegiata w Kruszwicy

Budowę świątyni rozpoczęto w 1120 a ukończono w 1140 roku. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które około 1148 roku przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest orientowaną (czyli z prezbiterium skierowanym na Wschód), trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesiono ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.
W XVI wieku do bryły świątyni nadbudowano ceglaną wieżę. Okres wojny polsko-szwedzkiej, przypadający na lata 1655-1660, spowodował zniszczenie kościoła. Kanonicy zmuszeni zostali do ucieczki. Jednakże ocalało archiwum kapituły kruszwickiej, ukryte w podziemiach kolegiaty. W latach 1678-1679 odbudowano zniszczoną przez Szwedów wieżę i zwieńczono kopułą w stylu barokowym. Na kopule umieszczono klucze świętego Piotra. Na przełomie XVII i XVIII wieku nastąpiła barokizacja wnętrza kościoła. W latach 1856-1859 zniszczono charakter romańskiej świątyni poprzez restaurację kościoła według projektu architekta Hussnera. Na szczęście sto lat później, w latach 1954-1956 usunięto pseudoromańsko-gotycką innowację i nadano budynkowi jego dawny kształt. Prowadzono wówczas, oraz w latach 70-tych, reromanizację, w celu przywrócenia charakteru romańskiego świątyni.

Najważniejszymi zabytkami, zachowanymi we wnętrzu kolegiaty są:
-romańska chrzcielnica w kształcie kielicha z XII wieku;
-romańska kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami;
-późnogotyckie rzeźby z XVI w., przedstawiające scenę Ukrzyżowania Chrystusa;
-rzeźby klęczących aniołów z pierwszej połowy XVIII w., pochodzące z barokowych ołtarzy kolegiaty;
-obraz Matki Bożej Częstochowskiej z 1656 r. malowany na desce;
-obraz św. Krzyża z połowy XVII w.;
-drewniana rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI wieku;
-drewniany krucyfiks w stylu ludowym z XIX wieku;
-późnogotycka płyta nagrobna starościny kruszwickiej Zofii Oporowskiej (zm. 1500 r.);
-barokowe konfesjonały i czarne ławki ze złotymi okuciami z XVIII wieku;
-dwa żyrandole z 1643 r. i 1929 r.;
-marmurowe płyty z XVII w., poświęcone legendarnym początkom kościoła kruszwickiego i biskupom kruszwickim;
-obraz ukazujący początki chrześcijaństwa w Kruszwicy, kopia z połowy XIX wieku.